Không phải "làm sao" dỗ con ăn vạ, mà là "lúc nào" mới nên dỗ con?
Can thiệp sai thời điểm = biến mình thành cái loa … mà không giải quyết được vấn đề gì
Hôm trước, mình nhận được câu hỏi từ 1 mẹ đã follow mình rất lâu, đọc rất nhiều chia sẻ của mình:
Chị ơi, con em đến tuổi ăn vạ rồi. Nó cứ khóc um lên nếu không được như ý. Đây này, đang giãy đành đạch này chị này. Giờ em nói thế nào được?
Chị ơi con khóc em đã ra giải thích nhẹ nhàng rồi, mà nó cứ gàooo lên ấy!!!
Mình băn khoăn nhiều lắm. Các hướng dẫn xử lý mình đã chia sẻ qua các bài viết thật nhiều, vậy thì vì sao các ba mẹ vẫn gặp khó khăn nhỉ.
Sau một hồi suy nghĩ, mình dần dần hiểu ra:
Vì sao con ăn vạ → các ba mẹ đã biết.
Có các cách nào để xử lý → các ba mẹ cũng đã hiểu.
Nhưng một điều không kém phần quan trọng là: KHI NÀO? - thì có thể nhiều ba mẹ chưa nắm rõ.
Vậy nên mình viết thêm bài này để nói về câu chuyện thời điểm: khi nào nên can thiệp.
Vì đúng người - đúng thời điểm mới tạo nên kết quả hợp lý. Sai người, sai thời điểm là... xôi hỏng bỏng không đó!
Đã đến lúc nhìn lại: Cơn ăn vạ chẳng phải “tự nhiên nó thế”
Mình biết, nhiều ba mẹ sẽ nghĩ: “Được rồi, lại lý thuyết nữa...”. Nhưng không, điều mình muốn chia sẻ dưới đây đơn giản chỉ là: mỗi cơn ăn vạ đều có “lộ trình” riêng của nó.
Một chuyên gia trị liệu gia đình - Katie Malinski - đã giới thiệu một khái niệm gọi là: “The Arc of Tantrum” - hay “đường cong của cơn ăn vạ”.
Gọi là “đường cong” nghe … khó hiểu quá. Mình thì thích nghĩ về nó như một tấm bản đồ hình ngọn núi. Cơn ăn vạ không bốc lên đột ngột, mà lên dốc, đạt đỉnh, rồi từ từ xuống dốc, trở lại bình yên.
Nếu ba mẹ biết con đang ở khúc nào trên bản đồ đó, chính là biết khi nào nên giảng giải, khi nào chỉ nên ngồi bên.
Tấm bản đồ 5 vùng màu của cơn ăn vạ
Nếu có thể miêu tả diễn biến một cơn ăn vạ, nó sẽ là một bản đồ cong cong giống như ngọn núi. Bản đồ ngọn núi ấy sẽ gồm 5 phần và 1 “cột mốc” đặc biệt:
Đồng bằng - Con vui vẻ, giao tiếp, hợp tác.
Sườn núi lên dốc - Con mếu máo, ỉ ôi, gồng mình, mặt căng thẳng.
Đỉnh núi - khoảnh khắc con lăn ra đất, khóc thật to, mất kiểm soát
Sườn núi xuống dốc - Sau cơn khóc, con dịu dần, hạ nhiệt
Về lại đồng bằng - giai đoạn con dần bình tĩnh và phục hồi
Cột mốc: giữa đồng bằng và sườn núi lên dốc là cột mốc kích hoạt - một yếu tố nào đó xảy ra khiến mọi thứ đang bằng phẳng lại “đi lên”.
Tương ứng với 5 vùng cảm xúc:
🟢 Xanh lá: Bình thường
🟡 Vàng: Leo thang
🔴 Cam/Đỏ: Mất kiểm soát
🌸 Hồng: Hạ nhiệt
🔵 Xanh dương: Phục hồi
Cột mốc kích hoạt là vùng giao thoa giữa xanh lá và vàng
Đọc đến đây, mời bạn dành 30 giây để nghĩ lại về cơn ăn vạ gần đây nhất của con.
Có phải đang từ bình thường, có một điều gì đó xảy ra, con hơi mếu nhẹ, rồi oà khóc, khóc mạnh mẽ một hồi sau đó thổn thức và nín dần không?
Đó, bạn sẽ thấy, các giai đoạn này chính là “bản đồ” của một cơn ăn vạ điển hình.
Hiểu rõ tấm bản đồ này, chính là biết “chọn điểm” để đồng hành với con, chứ không còn loay hoay.
Chi tiết tấm bản đồ cơn ăn vạ
Giờ mình sẽ đi qua từng giai đoạn trên bản đồ này.
Ở mỗi giai đoạn, mình sẽ trả lời 2 câu hỏi:
Biểu hiện của con tại giai đoạn này như thế nào?
Với biểu hiện đó, cha mẹ nên và không nên làm gì?
🟢 Vùng Xanh lá: Khi mọi thứ còn yên bình
Biểu hiện của con: Hoàn toàn bình thường - con chơi vui, hợp tác, giao tiếp bình thường
Ba mẹ nên và không nên làm gì?
Ủa, con đang chơi vui thế còn cần làm gì ư???
Thực tế, các phương án hiệu quả nhất để xử lý các cơn ăn vạ được thực hiện ở giai đoạn yên bình này. “Phòng” còn hơn “chống” - đây là giai đoạn “phòng”.
Mục tiêu của giai đoạn này là chuẩn bị cho con và ba mẹ những kỹ năng thiết yếu để đôi bên sẵn sàng khi “bão” đến.
Ba mẹ có thể:
Tạo thói quen an toàn về lịch sinh hoạt: ăn, ngủ, nghỉ ngơi hợp lý
Nói chuyện trước với con về những chuyện sẽ xảy ra
Dạy con gọi tên cảm xúc, đọc sách về cảm xúc, và diễn tập một số tình huống bùng nổ cảm xúc nếu có thể
Và tránh:
Bỏ qua những dấu hiệu nhỏ nhất
Đợi đến khi có vấn đề mới đối diện
CỘT MỐC KÍCH HOẠT: khoảnh khắc tưởng nhỏ nhưng cực kỳ quan trọng
Khác với vùng Xanh lá yên ả, đây là khoảnh khắc có điều gì đó xảy ra khiến con chợt chông chênh. Có thể là khi con bị từ chối một nhu cầu, cũng có thể là khi chuyển giữa các hoạt động, đôi khi là con quá đói hoặc quá mệt, hoặc có quá nhiều kích thích đến cùng lúc.
Biểu hiện của con: Gương mặt con căng ra, giọng con có thể cao dần. Có khi, con sẽ hơi “khựng” lại một chút.
Ba mẹ nên:
Quan sát – công nhận cảm xúc – và đừng bỏ qua khoảnh khắc chuyển động này.
Và tránh: Lờ nó đi: “Có thế mà cũng mếu”
Vì nếu ta không nhận ra từ cột mốc này, thì giai đoạn leo thang sau đó sẽ tới rất nhanh, nhanh đến mức ta không kịp phản ứng.
🟡 Vùng Vàng: Leo thang
Con bắt đầu căng thẳng. Từ “đồng bằng” yên ả, mọi thứ lập tức “đi lên”
Biểu hiện của con:
Tiếng khóc của con lớn dần, nhịp khóc cũng nhanh hơn.
Có thể con bắt đầu có các hành vi hét/ ném/ đập tay chân/ nằm lăn ra đất.
Đây chính là giai đoạn leo thang của cơn ăn vạ.
Đây là khoảnh khắc vàng để can thiệp.
Ba mẹ có thể:
Giữ bản thân bình tĩnh
“Bắt chước” lại gương mặt của con
Gọi tên cảm xúc của con bằng một giọng nói nhỏ, vừa đủ nghe
Đưa cho con những lựa chọn để giải quyết vấn đề
Và tránh:
Nói to, nói nhiều
Nói với tốc độ nhanh, giọng cao
Đánh giá, cảm thán: Lại khóc rồi đấy
🔴 Vùng Đỏ: Mất kiểm soát
Cơn bão cảm xúc đã đến. Con không còn nghe thấy, hiểu được hay lý giải gì.
Biểu hiện của con: Con có thể
Gào thét, ném đồ, lăn ra đất
Tay chân đánh đá, tự làm đau mình hoặc người khác
Né đi hoặc không cho ai đụng gần
Đây là giai đoạn khiến các cha mẹ bối rối, tức giận, và muốn tìm mọi cách để con trật tự ngay lập tức.
Tuy nhiên. Giai đoạn này KHÔNG phải lúc để giảng giải, lý luận hay đưa ra lập luận logic.
Là 1 người mẹ, mình hiểu những lúc con khóc gào thảm thiết cũng là lúc bản năng làm mẹ thôi thúc mình “phải làm gì đó” để con ngừng khóc ngay. Nhưng hãy cố gắng dừng lại một nhịp, con đang ở trạng thái bị cảm xúc lấn át hoàn toàn lý trí.
Giống như mình đang cố dạy ai đó bơi khi họ đang chới với giữa dòng nước. Họ không nghe được. Họ đang cố sống sót.
Vậy con cần gì? Con cần một bến đỗ an toàn, cần 1 cái phao để bám vào chứ không phải 1 bài giảng về cách đạp nước.
Ba mẹ có thể:
Đầu tiên: bình tĩnh với bản thân
Đảm bảo an toàn và không gian yên tĩnh cho con, cho bạn và mọi người xung quanh nữa:
Dọn sạch các đồ gần chỗ con khóc để đảm bảo không có gì làm đau con
Có thể nhẹ nhàng bế con ra 1 không gian riêng
Hít sâu, giữ cho bản thân bình tĩnh
Ở đó cùng con, như một bến đỗ ấm áp. “Ba mẹ ở đây nè, khi con cần.”
Ba mẹ chính là “cái phao” cho con khi đó.
Và tránh:
Nói chuyện
Giảng giải
Lý luận cho con hiểu con đã sai ở đâu
Nói cho con biết con nên làm gì mới đúng
Tranh luận cùng con
Khuyên bảo, dạy dỗ con
Sửa các hành vi của con
Tranh biện ai đúng, ai sai
Đe doạ nếu không làm theo, ba mẹ sẽ đưa con một hình phạt nào đó
Đạt mục tiêu “con phải ngưng khóc ngay”
Tin mình đi, tất cả mọi sự giảng giải, dạy dỗ đó có thể để sau. Và, để sau còn hiệu quả hơn nhiều.
🌸 Vùng Hồng: Hạ nhiệt
Sau đình điểm, cơn bão cảm xúc rút dần. Con bắt đầu dịu lại
Biểu hiện của con:
Con yên lặng hơn, khóc nhỏ dần
Các chuyển động tay chân và cơ thể con chậm lại
Con có thể giấu mặt vào vai mẹ
Cơ thể con mềm, thả lỏng
Ba mẹ có thể:
Chờ đợi
Chờ đợi
Chờ đợi
Điều quan trọng xin nhấn mạnh 3 lần.
Khi con đang dần bình tĩnh lại, hãy tôn trọng và cho con thời gian. Hãy nhẹ nhàng ôm ấp, vỗ về con và cả chính bản thân mình để bình tĩnh lại trước khi nói chuyện tiếp với nhau.
Và tránh:
Giảng giải: “Đấy làm thế là sai rồi, nãy giờ mẹ nói hiểu chưa?”
Trêu đùa con về khoảnh khắc cảm xúc bùng lên vừa rồi.
🔵 Vùng Xanh dương: Bình thường mới
Cơn bão đi qua, bầu trời quang đãng.
Biểu hiện của con:
Giao tiếp bình thường trở lại, nhìn ba mẹ, có thể đòi chơi, đòi ôm
Nhưng vẫn có thể mệt, dễ bối rồi với những cảm xúc cũ
Lúc này, phần não cảm xúc đã phục hồi, liên kết lại với phần chịu trách nhiệm cho lý trí. Con vẫn cần thêm thời gian để hồi phục hoàn toàn sau cơn ăn vạ (có thể mất 20 phút đến cả giờ, đôi khi là vài ngày tuỳ vào độ lớn của cơn ăn vạ)
Ba mẹ có thể:
Thể hiện tình cảm với con: “Mẹ đây, vẫn luôn ở đây”
An ủi, vỗ về con: “Lúc nãy con đang buồn, nhưng mình đã đi qua rồi”
Hoặc chơi một trò con thích, để cùng kết nối lại cảm xúc với nhau
Và nhớ:
KHÔNG nhắc lại và giảng giải về lỗi lầm ngay lập tức
KHÔNG tranh thủ: “Thấy chưa, mẹ nói đúng không?”
Nhớ lại bản đồ “ngọn núi ăn vạ” và lý do ba mẹ hay “trượt chân” trên đó
Nếu để lại một hình ảnh sau bài này, thì mình mong đó là ngọn núi của cơn ăn vạ.
Ở chân núi, khi mọi thứ còn yên bình, mình có thể dạy con.
Trên sườn núi đi lên, là lúc mình cần can thiệp thật sớm.
Ở đỉnh núi, con không cần ai lý giải, chỉ cần một người bình tĩnh ngồi bên.
Trên đường xuống, việc tốt nhất là… chờ.
Và khi con đã trở lại bình thường, mình mới có thể ôm con vào lòng, thủ thỉ lại với nhau bằng sự kết nối thật sự.
Mình từng nghĩ, chỉ cần nói đúng cách là con sẽ nghe. Nhưng rồi mình nhận ra đúng người, đúng cách, nhưng còn cần đúng thời điểm nữa thì mới thật sự hiệu quả.
Hiểu được bản đồ cảm xúc này không giúp ta tránh được mọi cơn ăn vạ. Nhưng nó giúp ta bớt loay hoay, bớt bất lực, và bớt la hét vô ích.
Nếu bạn muốn đồng hành cùng mình trên hành trình này, có thể:
Subscribe bản tin để mỗi tuần nhận một email như một “bài học nhỏ” từ những trải nghiệm thật của mình
Tham gia các chương trình mình đang dẫn dắt:
Còn hôm nay, chỉ cần nhớ một điều:
Con ăn vạ là có lý do. Nhưng can thiệp đúng thời điểm mới là chìa khoá
Thương mến,
Cẩm Tú
Kỷ luật tích cực