Con không nghe lời - vì mẹ đang yêu cầu quá cao chăng?

Con chỉ có thể "single-task", nhưng mẹ lại giao việc kiểu ... "multi-task"

Aug 05, 2025

Có một vấn đề khiến mình tức điên hết lần này đến lần khác: DỌN PHÒNG.

Khi chuyển nhà mới, mình và chồng chuẩn bị cho con một căn phòng riêng với đầy đủ giá đồ chơi, kệ sách được thiết kế riêng. Mình đã hạnh phúc lắm, mình tưởng tượng ra một không gian gọn gàng, đáng yêu, và một em bé biết chơi ngoan, dọn dẹp chỉn chu như trong mơ.

Thế nhưng chỉ sau 2 ngày, mình vỡ mộng.

Khủng long thì đầu một nơi, thân một nẻo. Lego rải khắp sàn. Worksheet tô màu nằm tứ tung. Con thậm chí còn dùng lego để… làm khuôn chơi cát động lực, nên phòng vừa lộn xộn vừa lạo xạo dưới chân.

Mở cửa phòng gọi con ra ăn cơm, mình tí ngất.

Máu nóng dần dần bốc lên, mình nghiêm giọng yêu cầu con dọn xong thì mới được ra ăn.

“Khôngggggg” - em bé của mình nhìn quanh và hét lên kèm với 2 hàng nước mắt.

“Con bày ra mà, con phải tự dọn vào chứ!”.

Mình đứng đó, cố giữ đúng yêu cầu và giới hạn, nhất quyết không nhượng bộ. Nhưng đến khi cơm canh nguội ngắt, mình buộc phải vào giúp con.

Và rồi chuyện buồn cười là... ngay cả mẹ cũng đứng nhìn một vòng rồi bỏ cuộc. Mình không biết bắt đầu từ đâu.

Và khi đó, mình giật mình nhận ra: không phải con bướng, không phải con lười, mà có thể… mình vừa yêu cầu con làm một việc mà ngay cả người lớn cũng thấy … khoai.

—--

“Cognitive load theory” - Lý thuyết về tải nhận thức

Hãy tưởng tượng: não bộ là một chiếc bàn làm việc. Tất cả những thứ mình có thể xử lý, có thể làm được, nằm trên chiếc bàn đó.

Người lớn có cái bàn làm việc to, rộng rãi – có thể đặt được laptop, tài liệu, cốc cà phê, điện thoại và vẫn còn chỗ để làm việc thoải mái.

Trẻ con thì sao? Các bé có một cái bàn học tập nhỏ xíu, chỉ vừa đặt được một quyển vở và một cây bút chì.

Những thứ đang chất lên “bàn làm việc” của con là gì?

Trên chiếc bàn làm việc của não - nơi con xử lý mọi thông tin và hành vi - có thể đang chất đầy 3 loại “đồ vật” khác nhau:

Công việc thực sự cần làm
Đây là “nhiệm vụ chính” - giống như cuốn sách quan trọng đặt ở giữa bàn.

Với con, đó có thể là “nhặt lego”, “xếp sách lên kệ”, hay “gom giấy vẽ về một chỗ”.

Các yếu tố gây xao nhãng
Như chiếc xe ô tô ở góc trái bàn, thêm cái điều khiển TV đang đặt tạm ở đó, cả cái cây trang trí mẹ để vào cho “mát mắt”. Những thứ này có thể góp phần trang trí, nhưng không trực tiếp giúp chúng ta hoàn thành công việc được giao.

Công cụ hỗ trợ
Như khả năng lên kế hoạch, kiểm soát cảm xúc, nhớ các bước thực hiện - tượng trưng bằng chiếc bút, cái thước, bảng nhắc việc. Với người lớn, chúng ta có sẵn những công cụ này. Còn với con, nhiều khi vẫn đang học cách dùng, thậm chí còn chưa có.

Để có thể hoàn thành công việc một cách hiệu quả nhất? Chúng ta cần đặt công việc lên bàn, cất bớt đồ chơi và mô hình, sau đó lấy bút, thước ra và bắt đầu giải quyết nó.

Và rồi, khi mẹ nói: “Con dọn phòng đi!” – không phải mẹ chỉ đặt “một cuốn sách” lên bàn. Mà mẹ vừa đặt:

Sách “dọn lego”

Sách “dọn worksheet”
Miếng lego thật
Một con khủng long rơi lạc
Một tờ giấy tô màu dang dở
Checklist nhớ thứ tự các món
Và cả... cảm giác bực bội của mẹ

Quá nhiều thứ trên “một chiếc bàn” quá nhỏ.

Bàn sập. Bàn sập, sách rơi, bút gãy

Con khóc, và không biết phải làm gì cả

Nghiên cứu của Miller cho thấy ngay cả “cái bàn” của người lớn cũng chỉ có thể chứa được khoảng 7 món đồ cùng lúc (gần đây, các nghiên cứu chỉ ra con số thực tế chỉ còn tầm 4 thôi). Với trẻ em, một cái bàn có kích thước nhỏ hơn, khả năng giữ đồ của cái bàn ấy còn ít hơn nữa.

“Zone of Proximal Development” - Lý thuyết về vùng khả năng

Một khái niệm khác mình thấy cực kỳ hữu ích cho các bố mẹ là mô hình 3 vùng phát triển của Vygotsky.

Vùng đầu tiên là “Comfort Zone” - Vùng an toàn: những gì con làm được hoàn toàn độc lập, không cần ai hướng dẫn hay nhắc nhở.

Với con nhà mình 5 tuổi, đó là những việc như cầm thìa ăn cơm, cởi mặc áo thun đơn giản, rửa tay với xà phòng. Những việc này con làm tự động, không cần suy nghĩ nhiều.

Vùng thứ hai là “Zone of Proximal Development (ZPD)” - Vùng phát triển: đây là những gì con chưa làm được một mình, nhưng có thể làm được nếu có người hỗ trợ.

Với con mình, đó là việc đánh răng (với nhắc nhở từng bước), mặc quần có nút/khóa (với hỗ trợ), dọn đồ chơi (với hướng dẫn rõ ràng).

Vùng thứ ba là “Frustration Zone” - Vùng quá tải: Những gì quá khó, ngay cả với sự giúp đỡ nhiệt tình nhất thì con cũng không thể làm được.

Với con 5 tuổi, đó là những việc như tự lên kế hoạch một cuộc đi chơi, tự quản lý thời gian của con, và (mình mới nhận ra) việc dọn dẹp nhiều loại đồ chơi cùng một lúc.

Điều quan trọng mà nghiên cứu của Wood, Bruner & Ross (1976) chỉ ra là, con học tốt nhất khi ở trong ZPD - vùng phát triển. Họ gọi đây là "scaffolding" - giống như dựng giàn giáo để xây nhà, chúng ta cần:

hỗ trợ và hướng dẫn con với các nhiệm vụ khó trong vùng này
rồi dần dần rút bớt sự giúp đỡ khi con thành thạo.

Khi con ở Vùng an toàn (Comfort Zone), con không học được gì mới. Nhưng khi con bị đẩy vào Vùng quá tải (Frustration Zone), não con sẽ "tắt nguồn" để tự bảo vệ, và con cũng không học được gì.

Nghiên cứu của Chaiklin (2003) cho thấy rõ hơn: khi nhiệm vụ nằm trong Vùng quá tải (Frustration Zone), con không chỉ không học được mà còn phát triển hành vi sợ hãi và tránh né. Đây chính xác là những gì mình thấy ở con: mỗi lần nghe "dọn phòng", con đã bắt đầu lo lắng và tìm cách tránh né.

Mình nhận ra rằng từng việc riêng lẻ như "dọn lego" hay "xếp sách" đều nằm trong Vùng phát triển của con - tức là con có thể làm được nếu có sự hướng dẫn cụ thể. Nhưng khi kết hợp tất cả những việc này lại và yêu cầu con làm cùng một lúc, mình đã vô tình đẩy con thẳng vào Vùng quá tải (Frustration Zone).

Kết quả: Con khóc, mẹ tức, mẹ phải làm hộ, và lần sau lại lặp lại

Thay đổi cách tiếp cận: Quy tắc “lần lượt từng bước thôi”

Sau khi hiểu về hai lý thuyết này, mình bắt đầu thử nghiệm cách tiếp cận mới với việc dọn phòng.

Logic rất đơn giản: chỉ đặt một "món đồ" lên "cái bàn nhỏ" của con một lúc, và giữ từng nhiệm vụ trong Vùng phát triển.

Thay vì nói: “Dọn phòng đi!”, mình đổi thành:

“Con nhặt hết lego vào hộp trước nhé.”
→ Đợi con làm xong, rồi khen: “Giỏi quá!”
“Bây giờ mình cùng xếp sách lên kệ nhé.”
→ Lại đợi con làm, rồi tiếp tục.
“Còn tờ giấy tô màu cuối cùng, mình để lên bàn học ha.”

Kết quả thật bất ngờ. "Cái bàn làm việc" của con không còn bị quá tải, con có thể tập trung hoàn toàn vào một việc duy nhất.

Con không còn đứng đó bối rối nữa mà hoàn thành được từng việc một cách tự tin, không khóc, không stress.

Quan trọng hơn, vì từng nhiệm vụ đều nằm trong Vùng phát triển, con thực sự đang học: học cách tổ chức, học cách hoàn thành công việc, học cách cảm nhận thành công.

Hóa ra, không phải con "không nghe lời", mà mình đang vô tình làm quá tải "cái bàn làm việc" nhỏ của con và đẩy con vào vùng quá tải thay vì làm việc trong vùng phát triển phù hợp. Khi hiểu được điều này, cách nhìn của mình về hành vi của con đã thay đổi hoàn toàn.

Nếu bạn cũng từng giận con vì không chịu dọn đồ…
Có thể con không cố tình “chống đối”, mà đơn giản là không biết bắt đầu từ đâu.

Và nếu bạn đang tìm một cách giao tiếp giúp con vừa hợp tác, vừa học cách tự lập mà không cần quát mắng mỗi ngày - mình thật lòng muốn giới thiệu: