Mình nhớ mãi buổi học Toán đầu tiên ở lớp học thêm hồi cấp 2. Môn Toán với mình khi đó là một cơn ác mộng.
Cô giáo dạy mình hồi đó tên A, nổi tiếng giỏi và nghiêm. Vừa bước vào buổi học đầu, cô giao bài, mình ngồi cắn bút loay hoay. Cô đi ngang qua, dừng lại và hỏi:
Thế nào? Biết làm không?
Mình lí nhí:
Dạ... em chưa...
Ngay lập tức, cô thảng thốt với 1 âm lượng đủ khiến cả lớp quay về nhìn mình:
Ôi giời ơi, lớp 6 rồi mà bài này cũng không làm được à?
Sau đó là chuỗi “thế này thì chết”, “học thế thì sao khá nổi”, “cứ thế này thì hỏng”.
Tay mình túa mồ hôi. Não mình trống rỗng. Về nhà hôm đó, mình chỉ muốn... quên luôn môn Toán.
Những ngày sau đó, mỗi lần học Toán là một lần mình tìm cách trốn. Trốn cô. Trốn cảm giác “mình thật kém cỏi”.
May sao, bố mẹ mình cho nghỉ lớp đó, rồi mình được chuyển sang học với cô giáo B.
Mọi thứ thay đổi hoàn toàn. Những buổi học cùng cô B đọng lại trong mình với những câu nói:
Bài này có thể làm thế nào nhỉ? Bạn nào có ý tưởng để giải bài này không?
Em thử nhìn lại xem có bước nào nhầm không? Cần cô gợi ý không?
Đúng rồi! Tiến bộ lắm Tú!
Những câu nói ấy tuy rất nhỏ nhưng đã thắp lại ngọn lửa tự tin với Toán trong mình. Bảo mình thích Toán hoàn toàn thì … vẫn không ạ, nhưng chắc chắn mình đã bớt sợ, bớt chán ghét, và bớt tìm đủ cách để tránh né môn Toán.
Và những câu nói đó cũng đủ để mình giữ điểm trung bình Toán luôn ở mốc loanh quanh 9 phẩy, và suýt soát 9 điểm Toán Đại học (sĩ tí 😂).
Mình tưởng lý do đơn giản là: “Mình hợp cô B hơn cô A, mình thích cô B hơn cô A”. Nhưng khi hiểu về cách não bộ hoạt động, mình nhận ra: vấn đề không nằm ở ‘hợp’ hay ‘không hợp’.
Vấn đề là: mình ở tuổi dậy thì đó, đã luôn "bật nắp" trong giờ Toán đầu tiên.
Bạn còn nhớ mô hình bàn tay của Dan Siegel mà mình đã chia sẻ ở bài trước không? Hãy cùng ôn lại một chút nhé.
Dựng thẳng bàn tay lên, phần cổ tay chính là cuống não - nơi chịu trách nhiệm duy trì sự sống còn và truyền tín hiệu từ cơ thể lên não.
Gập ngón cái vào lòng bàn tay - đó là hệ viền, hay não cảm xúc - nơi xử lý sợ hãi, tức giận, buồn tủi.
Cuộn 4 ngón còn lại phủ lên - đó là vỏ não - phần điều khiển suy nghĩ, lý trí, phán đoán đúng sai, điều chỉnh hành vi.
Khi mọi thứ bình thường, hai phần này kết nối chặt chẽ với nhau: mẹ nói, con nghe, con làm theo.
Nhưng khi bị kích động, lo sợ, xấu hổ, bị mắng thì não lý trí “bị đá văng”, phần cảm xúc lên nắm toàn quyền quyết định, gạt đi hết mọi suy nghĩ logic. Giống như một chiếc nắp hộp bật tung ra. Dan Siegel gọi khoảnh khắc này là “bật nắp” - flip the lid.
Một trong số những cách dễ khiến con “bật nắp” nhất là cách người lớn giao tiếp với con - sử dụng ảnh mắt, giọng nói, ngôn ngữ cơ thể - khiến con cảm thấy “bị đe dọa”.
Sau thời gian đồng hành cùng các gia đình, mình nhận ra có 5 kiểu giao tiếp phổ biến mà chúng ta thường dùng, nhưng lại vô tình khiến não con "bật nắp":
1. Những lời dự đoán tiêu cực.
Cứ thế này tiếp thì á, sau này mới biết
Con mà không nghe lời là sau sẽ học dốt/ kém/ không ai yêu,...
Những lời nói này ngay lập tức được nhận diện là “mối đe dọa” và thế là con lập tức bật nắp để tự bảo vệ.
Chúng mình cũng vậy mà, đâu có ai thích nghe những lời dự đoán tiêu cực đó đâu, phải không?
2. Những lời so sánh.
Sao con nhà người ta ngoan thế mà. Mình thì…
Nhìn bạn kia kìa, bạn có khóc đâu
Anh ngồi ăn nghiêm túc kia kìa, sao con không ngồi như anh
Những thông điệp này ngay lập tức được dịch thành “con kém, bạn thì tốt”, cơ chế phòng thủ được bật lên. Con có thể miễn cưỡng làm theo lời mẹ nói, nhưng sau đó thì … hành vi vẫn liên tục lặp lại, và mẹ phải tìm cách “cao tay” hơn để khiến con sợ.
3. Những lời dán nhãn:
Hư rồi! Thế này là hư rồi!
Thằng này nó lì lắm, bướng lắm cơ!
Ui con bé này ét te, đanh đá lắm!
Tiếp tục là những lời gắn nhãn mang lại cảm xúc tiêu cực khiến cái “nắp” bật lên ngay lập tức. Con có thể nghĩ rằng “mình kém thật, mình bướng thật”, và thế là chẳng có lý do gì để hợp tác nữa.
4. Những câu hỏi mang tính thẩm vấn
Thế tại sao con lại làm như thế?
Con thấy sai chưa? Biết mình sai ở đâu chưa?
Não con cảm nhận những câu hỏi thẩm vấn này như “một cuộc tấn công”, và phản ứng đầu tiên là đóng cửa lại.
5. Giọng điệu cùng ngôn ngữ cơ thể đe dọa.
Giọng gay gắt, lớn tiếng
Tay chống nạng, chỉ tay vào mặt con, giơ tay dọa đánh
Mặt cau có, mắt trợn trừng,...
Những biểu hiện này giúp con nhận diện "Nguy hiểm!", và bật nắp để tự bảo vệ.
Tất cả những điều này, dù có thể không phải là đòn roi, nhưng khiến não con phản ứng, chống đối y như bị đánh.
Quay lại với cô A và cô B.
Cùng một nội dung: “Sao chưa làm được bài?”
Cô A hỏi bằng giọng mỉa mai, ánh mắt chán nản.
Cô B hỏi bằng sự quan tâm, kèm gợi ý.
Một người khiến mình bật nắp, từ chối học tiếp. Một người khiến mình tò mò, muốn học nhiều hơn.
Bạn thấy sự khác biệt chứ?
Vậy làm sao để con không "bật nắp", để con nghe mẹ?
Có một nguyên tắc mà mình học được trong hành trình tìm hiểu về Kỷ luật tích cực
"Connection Before Correction" - kết nối trước khi kết tội
Tại sao cần kết nối trước? Bởi vì khi não con đã "bật nắp", con không thể tiếp nhận thông tin mới, không thể học hỏi, và chỉ tập trung vào "sinh tồn". Chúng ta cần tái lập cảm giác an toàn trước khi "dạy bảo".
Có 3 cách mình thường hướng dẫn các ba mẹ:
Hít thở, giữ cho bản thân mình bình tĩnh: Ba mẹ cần là người bình tĩnh trước, sau đó mới có thể hướng dẫn và xoa dịu, giúp con bình tâm lại.
Đến gần con, ngồi ngang tầm mắt con để triệt tiêu cảm giác “nguy hiểm” khiến con “bật nắp”.
Ghi nhận cảm xúc và nhu cầu của con, sau đó mới đưa ra hướng dẫn
Trong thực tế, điều này có nghĩa là thay vì nói "Con không được làm thế!", mình sẽ:
Hít thở, dành vài giây giúp bản thân mình tĩnh
Đến gần con và nhẹ nhàng hỏi: “Mẹ thấy con đang buồn/tức giận quá. Mẹ ở đây với con nhé, bình tĩnh lại rùi chúng mình nói chuyện nha.”
Nghe thì đơn giản, nhưng tác động lại cực kỳ sâu sắc. Khi được nhìn nhận cảm xúc, được lắng nghe bằng một giọng nhẹ, não con sẽ bật lại chế độ lý trí, để con có thể học, tiếp nhận, thay đổi.
Bạn sẽ ngạc nhiên khi thấy chỉ cần mẹ đổi cách nói, thì con đổi cách nghe.
Nếu bạn cũng từng bất lực khi càng nói con càng lì...
Có thể, điều bạn cần không phải cố gắng nói nhiều hơn, mà là bắt đầu nói ít lại, và nói theo cách con có thể nghe.
Đó cũng là lý do mình tạo ra Chương trình “28 ngày Mẹ nói - Con nghe”.
Với 28 hướng dẫn chi tiết cho từng ngày, cùng nhóm nhỏ đồng hành để bạn không cảm thấy cô đơn. Bạn sẽ bất ngờ với kết quả chỉ sau 1 tuần đầu tiên đó ^^.
Bạn có thể đăng ký bằng cách ấn vào nút dưới đây để tham gia:
Chỉ cần 5 phút mỗi ngày, không áp lực, không kỳ vọng hoàn hảo.
Vì mình tin, khi được nói bằng sự thấu hiểu, em bé nào rồi cũng sẽ lắng nghe.
Thương mến,
Cẩm Tú
Kỷ luật thích cực